Τα προσφυγικά camps της Ευρώπης

Η ένταξη προσφύγων και μεταναστών βρίσκεται στον πυρήνα της ευρωπαϊκής στρατηγικής για τη μετανάστευση. Τουλάχιστον, κατά δήλωση. Στην πραγματικότητα, οι δομές μαζικής διαβίωσης που λειτουργούν σήμερα δεν φαίνεται να μπορούν να ικανοποιήσουν αυτό τον στόχο. To MIIR συλλέγει και αποτυπώνει δεδομένα που αφορούν τους καταυλισμούς προσφύγων και μεταναστών στην Ευρώπη με σκοπό να απαντήσει στο ερώτημα:“πού θέλει η Ευρώπη να βρίσκονται οι πρόσφυγες ;”

Published On: 29 Απριλίου, 2021
Τα προσφυγικά camps της Ευρώπης_62d021c9b4675.jpeg

Τα προσφυγικά camps της Ευρώπης

Η ένταξη προσφύγων και μεταναστών βρίσκεται στον πυρήνα της ευρωπαϊκής στρατηγικής για τη μετανάστευση. Τουλάχιστον, κατά δήλωση. Στην πραγματικότητα, οι δομές μαζικής διαβίωσης που λειτουργούν σήμερα δεν φαίνεται να μπορούν να ικανοποιήσουν αυτό τον στόχο.
To MIIR συλλέγει και αποτυπώνει δεδομένα που αφορούν τους καταυλισμούς προσφύγων και μεταναστών στην Ευρώπη με σκοπό να απαντήσει στο ερώτημα:
“πού θέλει η Ευρώπη να βρίσκονται οι πρόσφυγες ;”

Η Παρουάνα Αμίρι, 17 χρονών, με καταγωγή από το Αφγανιστάν πήγε για πρώτη φορά στο σχολείο στα μέσα Απριλίου. Η τελευταία φορά ήταν πριν από 2 χρόνια, πριν πολύ καιρό δηλαδή για κάποιον που βρίσκεται σε στάδιο μαθησιακής ανάπτυξης, αλλά πολύ λίγο για να ξεχάσει πώς ήταν:  «(Θυμάμαι) την τελευταία μέρα στο σχολείο μου στο Αφγανιστάν, που δεν είπα αντίο στους συμμαθητές μου. Τα βουνά, τις ερήμους, τη θάλασσα και τις κοιλάδες που περάσαμε. Η τελευταία φορά που είδα σχολείο, αλλά ποτέ δεν πέρασα το κατώφλι του, ήταν στην Τουρκία…», γράφει σε μια ανάρτησή της στο Facebook. 

Η Παρουάνα είναι μία από τις χιλιάδες ατόμων σχολικής ηλικίας που αποκλείονται από την τυπική εκπαίδευση, γιατί διαμένουν σε προσφυγικούς καταυλισμούς στην Ευρώπη. Η συσχέτιση των δύο δεν είναι αυθαίρετη: 6 χρόνια μετά από την έξαρση των προσφυγικών ροών προς την Ευρώπη, οι προσφυγικοί καταυλισμοί εμποδίζουν παρά διευκολύνουν την κοινωνική ένταξη. «Κανένας δεν μπορεί να τιμωρείται έτσι, επειδή διέφυγε από τον πόλεμο, ειδικά τα παιδιά», είχε πει στο MIIR εκπρόσωπος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Λέσβο, λίγες μέρες μετά τις καταστροφικές φωτιές του camp της Μόριας τον περασμένο Σεπτέμβρη. Το πόρισμα του Συνηγόρου του Πολίτη που δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο, σχετικά με την εκπαιδευτική ένταξη των παιδιών που διαβιούν σε Δομές και Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ) στην  Ελλάδα, επιβεβαιώνει τις τεράστιες ελλείψεις που οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στην ίδια τη διάρθρωση των καταυλισμών και στην ελλιπή σύνδεσή τους με την κοινωνία. 

Μια -επαναλαμβανόμενη- μέρα στον καταυλισμό

«Κορίτσια και αγόρια χρησιμοποιούν το αλκοόλ για να ξεχαστούν. Πολλοί είναι εξαρτημένοι. Κάθε μέρα η ζωή στο camp είναι ίδια», λέει η Παρουάνα στο MIIR, περιγράφοντας την καθημερινότητα στην Δομή Φιλοξενίας στη Ριτσώνα. Η Ριτσώνα, φαίνεται να είναι πάντως περισσότερο υποφερτή από άλλες δομές, όπως αυτή του ΚΥΤ στο Καρά Τεπέ της Λέσβου, που κατασκευάστηκε εκτάκτως τον Σεπτέμβριο για να αντικαταστήσει την Μόρια. 

Η Μόρια υπήρξε ο μεγαλύτερος καταυλισμός της Ευρώπης, με παγκόσμια φήμη για τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης χιλιάδων ανθρώπων. Σχεδιάστηκε για 3000 άτομα, αλλά ο πληθυσμός της έφτασε ακόμα και τις 20.000. Τις ημέρες της καταστροφής της 13.000 συνολικά διέμεναν εκεί, οι περισσότεροι σε μια έκταση με ελαιόδεντρα γύρω από το κύριο μέρος του καταυλισμού. Οι πρόσφυγες την αποκαλούσαν «ζούγκλα». «Εδώ πολλά παιδιά αναπτύσσουν αυτοκτονικό ιδεασμό και σκέφτονται να βάλουν τέλος στη ζωή τους. Μικρά παιδιά. Και αυτό είναι κάτι, που τόσα χρόνια που δουλεύω ως γιατρός, δεν το είδα πουθενά αλλού», λέει στο MIIR μέλος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, στον απόηχο της καταστροφής του περασμένου φθινοπώρου. 

Νέα camps, ίδια προβλήματα

Το νέο ΚΥΤ στον Καρά Τεπέ, παρά την αποσυμφόρηση των τελευταίων μηνών, φαίνεται να ακολουθεί τα χνάρια της Μόριας -εξ ου και ο «ευφημισμός» Μόρια 2.0. Στις 21 Φεβρουαρίου, μία έγκυος γυναίκα και μητέρα έβαλε φωτιά στη σκηνή της. Σύμφωνα με εκτίμηση της Ύπατης Αρμοστείας, ήταν αποτέλεσμα επιβαρυμένης ψυχολογίας μετά από πληροφορίες για καθυστέρηση του αιτήματος μετεγκατάστασής της. Ένα μήνα πριν, δημοσιεύματα για μόλυνση από μόλυβδο γύρω από το camp οδήγησαν σε ακόμα μία κατακραυγή της κυβέρνησης από τις οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στο πεδίο, ωστόσο οι λύσεις που δόθηκαν είχαν προσωρινό χαρακτήρα. 

Η ελληνική ρήση «ουδέν μονιμότερον του προσωρινού» θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει εν συντομία τη διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος στην Ελλάδα. Κύρια έκφραση αυτής της διαχείρισης είναι οι ίδιοι οι προσφυγικοί καταυλισμοί και ο τρόπος διάρθρωσης και λειτουργίας τους. 

Στην Ευρώπη, η ιστορία των καταυλισμών δεν ξεκινά τις αυξημένες προσφυγικές ροές του 2015-2016. Διαβόητα για την επικινδυνότητά τους ή την έλλειψη αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης ήταν τα camps της Λαμπεντούζα στην Ιταλία (σήμερα, λειτουργεί ακόμα hotspot εκεί), η επονομαζόμενη «ζούγκλα» του Καλαί ή ο καταυλισμός του Γκραντ-Σαντ στην Δουνκέρκη, τα οποία δεν υπάρχουν πια. Οι αποτυχημένες δομές υποδοχής και διαχείρισης του προσφυγικού και μεταναστευτικού πληθυσμού δεν είναι μια καινούρια ιστορία. 

Η δυνατότητα μελέτης και χαρτογράφησης των καταυλισμών που υπάρχουν σήμερα στην Ευρώπη, μαζί με τα ιδιαίτερα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά τους, όπως η χωρητικότητα και ο πραγματικός αριθμός των διαμενόντων, ο μέσος χρόνος παραμονής αλλά και οι συνθήκες διαβίωσης, μπορούν να οδηγήσουν σε συμπεράσματα σχετικά με τις εφαρμοζόμενες ευρωπαϊκές πολιτικές στο πεδίο του μεταναστευτικού, αλλά και τους πόρους που δαπανώνται. 

Αναζήτηση δεδομένων

Η σχετική πληροφορία (ροές, αφίξεις, εθνικότητες, διαδικασίες ασύλου, καταυλισμοί, ένταξη, κ.α.) βρίσκεται κατά κύριο λόγο στις αναφορές διεθνών οργανισμών όπως η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) και ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (ΙΟΜ), που έχουν συνήθως μηνιαία περιοδικότητα. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η πληροφόρηση είναι ελλιπέστερη. Το MIIR επικοινώνησε με τo αρμόδιο γραφείο Τύπου για θέματα μετανάστευσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (DG Home) για να ζητήσει τη λίστα με τους καταυλισμούς που υπάρχουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και δη εκείνων που χρηματοδοτούνται ή συγχρηματοδοτούνται από ενωσιακά ταμεία. Όπως μας ενημέρωσαν δεν υπάρχουν διαθέσιμα τέτοια στοιχεία και μας προέτρεψαν να απευθυνθούμε στο αρμόδιο υπουργείο κάθε κράτους μέλους.
Στην Ελλάδα το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου έχει δημοσιευμένα βασικά στοιχεία (κυρίως τοποθεσίες των 32 δομών και των 6 ΚΥΤ) αλλά πιο εξειδικευμένη πληροφορία απαιτεί την επικοινωνία μαζί τους. Από δημοσιογραφικές πηγές καταφέραμε να εξασφαλίσουμε στοιχεία εσωτερικής αλληλογραφίας σχετικά με τις δομές φιλοξενίας που λειτουργούν από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις όπως και δεδομένα για τα κέντρα κράτησης. Ο κατακερματισμός της διαθέσιμης πληροφορίας απαιτεί τη σύνθεση των στοιχείων για να γίνει κατανοητός.
Το ΜIIR έχει ήδη συλλέξει και επεξεργαστεί στοιχεία για τον αριθμό και την τοποθεσία των προσφυγικών καταυλισμών σε 3 αρχικά χώρες (Ελλάδα, Κύπρος, Ιταλία) με τελικό στόχο την συνολική αποτύπωση των καταυλισμών σε όλη την Ευρώπη.
Ορολογία: Για ευκολία, χρησιμοποιείται συχνά ο όρος camp (καταυλισμός) για να αποδώσει είτε Δομές προσωρινής φιλοξενίας (32 στην  Ελλάδα, του υπουργείου Μετανάστευσης) είτε Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ). Κοινό χαρακτηριστικό και των δύο, είναι τα πρόχειρα καταλύματα στα οποία διαμένει ο πληθυσμός αναφοράς: σκηνές ή container. Ειδικά για την Ιταλία, τα Κέντρα που πραγματοποιούν τη διαδικασία ταυτοποίησης αποδίδονται ως hotspots. 

Βασικά στοιχεία για την Ελλάδα

Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία του ελληνικού Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου, στην Ελλάδα λειτουργούν 32 δομές φιλοξενίας προσφύγων και μεταναστών και 6 Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ). 

Στοιχεία που έχει εξασφαλίσει το MIIR, δείχνουν πως μέχρι τον Φεβρουάριο του 2021, στα ΚΥΤ της χώρας, 5 από τα οποία βρίσκονται σε νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, διέμεναν συνολικά 13.590 άνθρωποι. Ωστόσο, ο πληθυσμός των προσφύγων και μεταναστών που παραμένουν στα ελληνικά νησιά είναι μεγαλύτερος, καθώς μερικές εκατοντάδες ακόμα διαβιούν σε άλλου τύπου δομές που δεν υπάγονται στην άμεση δικαιοδοσία του υπουργείου.  Ένα τέτοιο παράδειγμα ειναι ο δημοτικός καταυλισμός του Καρά Τεπέ στη Λέσβο,  ομώνυμος του ΚΥΤ αλλά αναβαθμισμένος σε σχέση με τις συνθήκες διαβίωσης. 

Η εκκένωση του δημοτικού καταυλισμού του Καρά Τεπέ ξεκίνησε το Σάββατο 24 Απριλίου όταν οι πρώτοι 54 από τους 600 διαμένοντες που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες μεταφέρθηκαν στο διπλανό ΚΥΤ. Η μετεγκατάστασή τους είναι ενδεικτική της πρόθεσης των ελληνικών αρχών για τη δημιουργία μίας και μόνο υπερδομής στο νησί της Λέσβου. Στα τέλη Μαρτίου, η Ευρωπαία Επίτροπος Εσωτερικών Υποθέσεων, Ίλβα Γιόχανσον, ανακοίνωσε από τη Μυτιλήνη, την χρηματοδότηση ύψους 276.000.000 ευρώ για τη δημιουργία νέων προσφυγικών δομών στα νησιά, ελεγχόμενης διέλευσης. Η μεταφορά των προσφύγων και μεταναστών από το δημοτικό camp στο ΚΥΤ του Καρά Τεπέ, θεωρήθηκε από τις ΜΚΟ οπισθοδρόμηση, λόγω των πρότυπων συνθηκών διαβίωσης που επικρατούσαν στο δημοτικό camp και των άθλιων συνθηκών, για το οποίο έχει ήδη γίνει γνωστό το ΚΥΤ του Καρά Τεπέ. «Αυτό είναι σκληρό και παράλογο. Αντί να μεταφέρουν τους ανθρώπους στην ασφάλεια, Ευρώπη και Ελλάδα πράττουν το αντίθετο» καταγγέλλουν οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα σε πρόσφατη ανάρτησή του στο Twitter. 

Σήμερα,υπολογίζεται πως περίπου 14.100 πρόσφυγες και αιτούντες ασύλου παραμένουν στα νησιά, το 74% των οποίων διαμένει σε ΚΥΤ (UNHCR, 18 Απριλίου 2021). Αυτό σηματοδοτεί μία μείωση της τάξης του 26% από τον Δεκέμβριο του 2020, που είναι σύμφωνη με τις επαναλαμβανόμενες εξαγγελίες κυβέρνησης για αποσυμφόρηση των νησιών, καθώς, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του Δεκεμβρίου, στα νησιά βρίσκονταν 19.100 άτομα. Τον ίδιο μήνα, ο αριθμός προσφύγων και μεταναστών της ενδοχώρας ανέρχονταν σε 100.600 άτομα, δημιουργώντας συνολικά έναν πληθυσμό 119.700 ανθρώπων.

Πληθυσμός προσφύγων και μεταναστών στην Ελλάδα,  που ήρθαν με τις ροές του 2015-2016 και εξής

  Ενδοχώρα Νησιά Σύνολο 
2019 71.200 41.100 112.300
2018 14.600 56.600 71.200
2017 37.118 12.809 49.927

ΠΗΓΗ:UNHCR

Καθώς η ευθύνη της διαχείρισης του προσφυγικού ζητήματος δεν είναι ισομερώς κατανεμημένη στα κράτη-μέλη, μετά την εφαρμογή της ευρωτουρκικής συμφωνίας το Μάρτιο του 2016, ο συνολικός προσφυγικός πληθυσμός στην Ελλάδα απο το 2017 μέχρι σήμερα διαρκώς αυξάνεται. Ειδικά για τα 6 ΚΥΤ στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία που εξασφάλισε το MIIR, στις αρχές Φεβρουαρίου, ο συνολικός ενήλικος πληθυσμός ανέρχεται σε 7215 άνδρες και 2986 γυναίκες (+2 μη καταχωρισμένου φύλου) ενώ για τα παιδιά, σε 1556 κορίτσια και 1823 αγόρια (+8 μη καταχωρισμένου φύλου). 

Πέραν των δομών που τελούν υπό την άμεση εποπτεία του υπουργείου Μετανάστευσης, χώρους διαμονής παρέχουν και ΜΚΟ (περισσότερες από 160 σύμφωνα με στοιχεία που επεξεργάζεται το MIIR), ενώ μέρος των αιτούντων άσυλο διαμένει σε διαμερίσματα μέσω του προγράμματος ESTIA. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα για όλη τη διάρκεια του 2021 έχει προϋπολογισμό άνω των 91 εκατομμυρίων ευρώ που καλύπτεται εξ ολοκλήρου από έκτακτους πόρους του Ταμείου Ασύλου, Μετανάστευσης και Ένταξης. Τέλος, μέρος του μεταναστευτικού πληθυσμού κρατείται σε κλειστά Προαναχωρησιακά Κέντρα Κράτησης Αλλοδαπών (ΠΡΟΚΕΚΑ) που λειτουργούν με σκοπό την απέλαση. Σύμφωνα με στοιχεία που συλλέξαμε, το σύνολο των κρατουμένων στα 8 ΠΡΟΚΕΚΑ στην Ελλάδα ανερχόταν σε 2.252 μέχρι τις 11/2/2021. 

Βασικά στοιχεία για τον ευρωπαϊκό Νότο: οι περιπτώσεις της Κύπρου και της Ιταλίας 

Η Κύπρος διαθέτει 2 camps, το ένα εκ των οποίων (Kέντρο Υποδοχής Κοφίνου) δημιουργήθηκε το 2004 με αρχική χωρητικότητα 400 ατόμων. Μαζί με το Κέντρο Προσωρινής Φιλοξενίας της Κοκκινοτριμιθιάς αποτελούν τα 2 κέντρα στέγασης ατόμων που αιτούνται άσυλο ή χρήζουν διεθνούς προστασίας. 

Στην Ιταλία, σύμφωνα με τα διαθέσιμα από το ιταλικό υπουργείο Εσωτερικών στοιχεία, υπάρχουν τέσσερα hotspots (Λαμπεντούζα, Πότζαλο, Μεσίνα και Τάραντα), τα οποία λειτουργούν με βασικό σκοπό την ταυτοποίηση. Οι βασικοί χώροι μαζικής διαμονής προσφύγων και αιτούντων άσυλο είναι τα 9 Centri di Prima Accoglienza (CPA), στις τοποθεσίες Μπάρι, Μπρίντιζι, Νήσος Κάπο Ριτσούτο, Γκραντίσκα ντ’Ισόντσο, Ούντινε, Μανφρεντόνια, Καλτανισέτα, Μεσίνα, Τρεβίζο. Επιπλέον, λειτουργούν και έκτακτα κέντρα υποδοχής (CAS) την ευθύνη για τη λειτουργία των οποίων φέρουν οι εκάστοτε περιφέρειες. Έως τον Ιούνιο του 2020, υπήρχαν 5000 τέτοιες δομές με συνολική χωρητικότητα 80.000 θέσεις. Τέλος, τα Centri di Permanenza per il Rimpatrio (CPR) είναι κέντρα διαμονής με σκοπό των επαναπατρισμό ατόμων που κρίθηκε πως δεν δικαιούνται διεθνή προστασία. Μέχρι τον Ιούλιο του 2020 υπήρχαν 9 τέτοια Κέντρα στην Ιταλία. 

Μέσα στο 2020 συνολικά περισσότεροι από 95.000 άνθρωποι έφτασαν στις χώρες του ευρωπαϊκού  Νότου, από ξηρά και θάλασσα, σύμφωνα με στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας. Νεκροί και αγνοούμενοι φτάνουν τουλάχιστον τους 1646. Οι εισροές στην Ελλάδα μόνο από τη θάλασσα αφορούσαν 9.700 άτομα, σημαντικά μικρότερες από εκείνες της Ισπανίας που είχε σχεδόν 41.900.

Stay up to date with our newsletter!